ارتباط عقل و بندگی در آیات و روایات

آیا عقل با آموزه¬های دینی در خصوص بندگی همسو است؟ با تحقیق و تفحص در لابه لای گوهرهای درخشان الهی که همان آیات و روایات ارزشمند ماست در می¬یابیم که این ارتباط بارها و بارها تاکید و تایید شده است، لذا در این تحقیق سعی شده که ابتدا مفهوم عقل (لغوی، اصطلاحی، نظری و عملی) بیان شود و جایگاه و منزلت آن در معارف دینی بررسی شود، سپس عملکرد عقل، تفاوت انسان با حیوان، مفهوم عقل در قران و کلمات مترادف آن در قران مورد توجه قرار گرفته است. عقل در لغت به معنای حبس و منع است و در فرهنگ دینی، نیرویی است در انسان که به واسطه ی آن حق را می فهمد و عمل می کند. آن شأنی که عهده دار فهم و اندیشه است عقل نظری، و آن شأنی که عهده دار انگیزه و عمل است، عقل عملی نام دارد. قرآن کریم به انحاء گوناگونی چون دعوت به تعقل در بیش از 48 آیه، اقامه ی براهین عقلی و طلب برهان از مخالفان، بیان فلسفه ی احکام و... حجیّت و ارزش عقل را امضاء نموده است. در قرآن کریم و روایات کلماتی وجود دارند که مترادف با عقلند. من جمله: نُهی، حِجر، قلب و لُبّ. در روایات نیز عقل از جایگاه والایی برخوردار است. ارزش عقل در روایات نیز به شکل های گوناگونی بیان شده است؛ چنانچه عقل اصل انسان و جانمایه ی آدمی، معیار تکلیف دینی، معیار ثواب و پاداش و ارزش گذاری اعمال و حجت و پیامبر درونی معرّفی شده است. که این ها همه بیانگر عظمت عقل در نگاه معارف دینی اند. آثار و نشانه های عاقل و همچنین منابع تعقل، در قران و روایات معرفی شده است. برای انسان عاقل در آیات و روایات نشانه هایی ذکر شده که برخی از آن ها عبارتند از: حلم، صبر، تواضع، گذشت، موعظه¬پذیری، رغبت به آخرت و سکوت. چنانچه برای انسان جاهل نیز که در برابر انسان عاقل است آثاری همچون دنیاگرایی، تکیه بر آرزو و امل و طلب مال، ذکر شده است. سپس مفهوم عبادت و بندگی از نظر لغوی و اصطلاحی بررسی شده و حقیقت عبادت، ارزش عبادت،گستره آن، فلسفه عبادت و ارکان عبادت بیان شده است. مفهوم اصلی عبادت، همان خضوع و خشوع است. البته خضوعی که همراه با گونه ای تقدیس باشد، یعنی خضوعی که با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت معبود انجام شود و اگر خشوع آمیخته با تقدیس نباشد مصداق ادب و احترام است نه عبادت. ارتباط متقابل عقل و بندگی عمده مباحث این تحقیق است که به شکل های مختلفی بررسی شده است؛ از جمله: گونه های رابطه عقل و بندگی در قران و سنت، تاثیر عقل در استحکام بندگی، تاثیر بندگی در تکامل عقل، تاثیر موانع رشد عقل در سقوط بندگی و تاثیر موانع بندگی در عدم رشد عقل. عواملی همچون وحی، علم، ادب، تجربه، گردش در زمین، مشورت، مجاهدت با نفس، یاد خدا، هم نشینی با حکیمان، ترحم بر نادان،کمک خواستن از خدا و پیروی از حق باعث افزایش عقل و خردورزی می شود که نتیجه آن افزایش عبودیت و بندگی انسان است. در مقابل اموری مانند هوای نفس، هتک حرمت، آرزو، کبر، خشم، عجب، حب دنیا, شرب خمر، خوش گذرانی زیاد، گوشت گاو و حیوانات وحشی از عوامل تضعیف خرد معرفی شده اند که موجبات سقوط بندگی را هم فراهم می آورند. خردورزی و خردمندی آثاری دارد، از جمله عبودیت و بندگی خالق متعال، مبارزه با هواپرستی، فلاح و رستگاری، ترک محرمات، توجه به ناپایداری دنیا و آسیب های آن. در پایان نتیجه ی حاصله این است که با استمداد از حاملان وحی الهی، این موهبت الهی(عقل) را باید تقویت کرده و راه رستگاری و سعادت دنیا و آخرت را پیمود تا به مقصود نهایی که همان مقام قرب الهی است نایل شویم. امید است این کوشش و تلاش ناچیز مورد قبول درگاه احدیت واقع شود. کلید واژه:عقل و عبادت.